Væntanleg ESB-aðild stærsta neytendamálið

Að öðrum málum ólöstuðum er væntanleg full aðild Íslands að Evrópusambandinu (ESB) - eftir 15 ára aukaaðild - ótvírætt stærsta og að mínu mati eitt mikilvægasta neytendamálið sem við neytendum á Íslandi blasir í náinni framtíð; ég skrifa "væntanleg" því að aðild hlýtur jú að vera takmarkið með aðildarviðræðum sem ríkisstjórnin mun gera tillögu um til Alþingis. Eins og ég gat um í fyrradag að til stæði og byrjaði á í gær ætla ég smám saman að kynna þau neytendamál sem er að finna í samstarfsyfirlýsingu nýrrar ríkisstjórnar - bæði berum orðum og í raun. Að þessu sinni tek ég sterkt til orða og á við að þetta sé ekki aðeins stærsta og mikilvægasta neytendamálið í  samstarfsyfirlýsingunni - heldur yfirleitt. Þarf þá ekki að skilja hugtakið "neytendamál" sérlega rúmum skilningi.

 

Þetta mat mitt gaf ég út opinberlega fyrir rúmum mánuði að gefnu tilefni, þ.e. sem svar við nokkrum spurningum opinberrar nefndar um áhrif mögulegrar ESB-aðildar Íslands á hagsmuni og réttindi neytenda. Eftirfarandi er útdráttur úr frétt á vef talsmanns neytenda úr svarinu sem lesa má í heild hér:

 

Talsmaður neytenda telur réttindi neytenda lítið breytast þó að aukaaðild Íslands að ESB yrði að fullri aðild. Öðru máli gegni hins vegar um kjör neytenda, sem myndu stórbatna - sem og möguleikar íslenskra aðila til þess að bæta stöðu neytenda hérlendis.

 

Mér hefur í einstaka tilvikum verið legið á hálsi fyrir að rökstyðja lítt í bréfinu þessa skoðun mína en ég byggi mat mitt á skýrslum, úttektum og málflutningi samtaka neytenda og launafólks undanfarin ár auk reynslu minnar af starfi í þágu neytenda og launafólks undanfarinn rúman áratug. Úr því get ég bætt í athugasemdum ef einhver efast um þessi meginatriði - að kjör neytenda stórbatni og möguleikar til að bæta stöðu neytenda hérlendis. Þá hef ég verið gagnrýndur fyrir að með þessu svarbréfi stundi ég pólitík. Því er til að svara að vart hefði verið hægt að réttlæta synjun opinbers embættismanns á borð við talsmann neytenda á að svara spurningum frá stjórnskipaðri nefnd um þróun Evrópumála um mat á fagsviði embættisins auk þess sem talsmaður neytenda  hefur m.a. það lögákveðna hlutverk að standa vörð um hagsmuni og réttindi neytenda og stuðla að aukinni neytendavernd; ef ég er spurður - og ég var spurður - er fátt að mínu mati betur til þess fallið en (full) aðild að ESB. Þó að ekkert sé við það að athuga að andstæðingar ESB-aðildar Íslands (og eftir atvikum efasemdarfólk) sé ósammála framangreindu mati mínu tel ég fulla þverpólitíska sátt um þann skilning á lögbundnu hlutverki talsmanns neytenda að hann hafi neytendapólitísku hlutverki að gegna.

 

Um ástæður og forsendur svars míns og mats má lesa meira í  fréttinni og svarbréfinu sjálfu en eftirfarandi er eitt af því sem ég teldi batna til handa neytendum með fullri ESB-aðild Íslands:

 

Réttur til eigin innflutnings neytenda mun batna

Hins vegar kveður talsmaður neytenda líklegt að réttur neytenda aukist - a.m.k. í raun - hvað varðar innflutningsverslun eins og ráða megi af tillögu talsmanns neytenda til fjármálaráðherra frá ágúst 2008 um niðurfellingu virðisaukaskatts og tolls af sendingum að lágu verðmæti.

Sigmundur Davíð: Kom mjög á óvart

Neytendamál á sama stað og dómsmál

Eins og ég gat um í gær vildi ég gera grein fyrir því á næstu dögum hvernig fjallað væri um neytendamál í stjórnarsáttmála fyrstu meirihlutastjórnar vinstriflokka í sögu Íslands. Orðið "neytendamál" kemur reyndar aðeins einu sinni fyrir í Samstarfsyfirlýsingu ríkisstjórnar Samfylkingarinnar og Vinstrihreyfingarinnar - græns framboðs - en ég held reyndar að það sé meira en segja má um fyrri plögg af því tagi undir hvaða nafni sem er. Auk þess nefndi forsætisráðherra neytendamál sérstaklega á blaðamannafundinum í fyrradag í Norræna húsinu - einmitt í því sambandi sem hér um ræðir, þ.e. varðandi eftirfarandi:

 

Í nýju ráðuneyti mannréttinda og dómsmála verður til viðbótar við verkefni sem fyrir eru, lögð áhersla á verkefni á sviði lýð- og mannréttinda auk þess sem öll framkvæmd almennra kosninga færist þangað, en hún er nú dreifð á þrjú ráðuneyti. Þangað færast ennfremur neytendamál. 

 

Tímasetning liggur ekki fyrir á þessum flutningi en ráða má af niðurlaginu hér á eftir að það verði fyrr en síðar.

 

Eins og ég hef víða nefnt á undanförnum árum fer annars vegar vel á því að aðskilja neytendamál frá viðskiptamálum enda býður það upp á hagsmunaárekstur og spennu að hafa þessi tvö - oft skyldu en sömuleiðis stundum andstæðu - mál á sömu hendi; sami ráðherra - og jafnvel sami skrifstofustjóri - hefur þurft að vega og meta hvort vegi þyngra hagsmunir og réttindi neytenda annars vegar og þarfir viðskiptalífsins hins vegar. Ekki þarf að fara mörgum orðum um hvort er líklegra til að hafa betur - og hefur því miður oft haft betur hingað til eins og dæmin sanna. Betur fer vitaskuld á því að andstæðir hagsmunir séu vegnir og metnir hvor í sínu lagi af hvoru ráðuneytinu fyrir sig og að mismunandi ráðherrar takist á um það í ríkisstjórn eftir atvikum hver niðurstaðan skuli vera. Engum dettur t.a.m. lengur í hug að fela sama ráðherra að fara með landbúnaðarmál og umhverfismál eins og kom fyrir á árum áður og smám saman hefur t.d. eignarhald á ríkisfyrirtækjum á borð við Landsvirkjun og Íslandspóst verið að færast í hendur fjármálaráðherra á meðan stjórn á málaflokknum - orkumálum og póstmálum - er á hendi hlutaðeigandi fagráðherra.

 

Hins vegar líst mér vel á hvert til stendur að flytja neytendamálin - og það af þremur ástæðum. Í fyrsta lagi fer að mínu mati vel á því að það ráðuneyti sem í flestum norrænum ríkjum fer með forræði á löggjöf á sviði einkaréttar - svo sem á lögum um kauparétt og á öðrum grunnlögum á sviði kröfuréttar, undanfara neytendalöggjafar - fari almennt með yfirstjórn neytendamála. Í öðru lagi tel ég mikilvægt - einkum ef sjálfstætt embætti talsmanns neytenda flyst á sama stað og málaflokkur neytendamála almennt - að viðtakandi ráðuneyti hafi reynslu af því að hafa forræði stofnana, sem þurfa að njóta ótvíræðs sjálfstæðis í störfum, eins og mannréttinda- og dómsmálaráðuneyti hefur óumdeilanlega; sem dæmi má nefna má ekki ríkja vafi um sjálfstæði dómstóla og almenna handhöfn saksóknarvalds og jafnvel lögreglu. Loks má í þriðja lagi nefna að ég tel helstu áskoranir nýrrar ríkisstjórnar í neytendamálum einmitt ekki síst felast í málefnum af sviði réttarfars- og dómsmála eins og sjá má af niðurlagi pistils sem ég birti á heimasíðu embættisins í fyrradag - svo sem svonefndri smámálameðferð eins og hér kemur fram - rétt áður en ný ríkisstjórn var kynnt og stjórnarsáttmáli var birtur:

 

Því tel ég brýnt að leggja innan tíðar til við nýja ríkisstjórn að réttarfarslögum verði breytt fljótlega í þá veru að smámálameðferð þar sem ágreiningur er undir einhverju tilteknu þaki í krónum (eða öðrum hagsmunum) verði heimil neytendum án mikilla formsatriða eða annarra þröskulda.

 

Í samstarfsyfirlýsingunni segir í niðurlagi um framhald á ráðuneytaskipan málaflokksins:

 

Fyrir lok kjörtímabilsins er gert ráð fyrir því að lögfest verði sameining samgöngu- og sveitarstjórnaráðuneytis og mannréttinda- og dómsmálaráðuneytis í nýju innanríkisráðuneyti. 

Akureyri höfuðstaður?

Sem Akureyringi líst mér afar vel á að ríkisstjórnin geri Akureyri að höfuðstað landsins alls - ekki bara Norðurlands - þó ekki sé nema í einn dag, á morgun; lengri upphefð bæjarins bíður víst stjórnarskrárbreytingar samkvæmt fordæmi Hæstaréttar frá desember 1998 í máli er varðaði Landmælingar Íslands.

 

Sem lögfræðingi, sem hefur lagt sérstaka stund á stjórnskipunarrétt, rennur mér hins vegar blóðið til skyldunnar að árétta að ríkisstjórnin þarf ekki að bíða eftir Alþingi til þess að ákveða - og framkvæma - tilkynntar breytingar á umsjón og framkvæmd málaflokka innan Stjórnarráðsins. Rétt eins og í öðrum stofnunum og fyrirtækjum er það talið ákvörðun stjórnenda (forsætisráðherra) - en ekki hluthafa (löggjafans f.h. þjóðarinnar) - hvernig skipt er störfum í framkvæmdarstjórninni (ríkisstjórn) og að ákveða hvernig á að framkvæma samþykkta stefnu. Þetta veit nýr varaformaður Samfylkingarinnar því að hann var, ef ég man rétt, forsvarsmaður Stúdentaráðs Háskóla Íslands eða Nýsköpunarsjóðs þegar ég fékk styrk til þess að rannsaka málið og skilaði síðar óbirtri áfangaskýrslu og hélt fyrirlestur í lagadeild Háskóla Íslands um niðurstöðu mína sem var þessi í stuttu máli:

 

Samkvæmt stjórnarskránni getur forsætisráðherra með atbeina forseta Íslands - en án afskipta löggjafans (enda þótt Alþingi hafi lagt til að tiltekinn ráðherra fari með ákveðinn málaflokk) - úrskurðað um skiptingu starfa með ráðherrum eins og forsætisráðherra kýs - svo fremi sem ekki eru klofnir sundur ódeilanlegir málaflokkar.

 

Eftir skammvinnt blogghlé vegna anna mun ég á næstunni freista þess að greina frá þeim neytendamálum sem er að finna í ítarlegri Samstarfsyfirlýsingu ríkisstjórnar Samfylkingarinnar og Vinstrihreyfingarinnar - græns framboðs - og eftir atvikum taka afstöðu til þeirra. Ég óska fyrstu meirihlutavinstristjórn Íslands alls velfarnaðar í vandasömum störfum sínum.

Boða róttæka uppstokkun ráðuneyta

Hvað leggja flokkarnir áherslu á í neytendamálum?

Líttu á vefsíðu talsmanns neytenda - www.talsmadur.is - til að sjá hvað þeir flokkar, sem bjóða fram til alþingiskosninga á morgun og hafa þegið boð um að skrifa neytendapistla á vefsíðu embættisins, leggja áherslu í málaflokki sem kann að ráða úrslitum fyrir þitt atkvæði sem neytanda.

ESB ræður til lykta hagsmunamati milli neytenda og framleiðenda tónlistar

Hér er enn eitt dæmi um að Evrópusambandið (ESB) er æ oftar og á sífellt fleiri sviðum sá vettvangur þar sem hagsmunum íbúa Evrópulanda er ráðið til lykta. Oft á það við - eins og í þessu tilviki - um hagsmuni bæði núlifandi sem ófæddra Evrópubúa, bæði innan núverandi 27 aðildarríkja ESB og íbúa ríkja sem eiga aukaaðild að ESB með aðild að Evrópska efnahagssvæðinu (EES) eins og Íslands.

 

Aðalmunurinn fyrir neytendur, launafólk, sveitarfélög, atvinnurekendur og flesta aðra - utan tiltekinna landbúnaðargreina - verður sá að fulltrúar þeirra munu eiga möguleika á áhrifum á reglur eins og þessar; í þessu tilviki stefnir í málamiðlun um lengingu úr 50 árum í 70 ár í stað 95 ára eins og lýst er í fréttinni.

 

Þarna er þó ekki um að ræða sérstakt hagsmunamál Íslendinga eins og önnur dæmi eru um. Í inngangi fréttar um mat mitt á áhrifum á ESB-aðild Íslands fyrir neytendur sagði:

 

"[K]jör neytenda myndu stórbatna við aðild Íslands að ESB eða fljótlega í kjölfar hennar"

Talsmaður neytenda telur réttindi neytenda lítið breytast þó að aukaaðild Íslands að ESB yrði að fullri aðild. Öðru máli gegni hins vegar um kjör neytenda, sem myndu stórbatna - sem og möguleikar íslenskra aðila til þess að bæta stöðu neytenda hérlendis.

 

Gleðilegt sumar.

Höfundarréttur laga verður 70 ár

Hópmálsókn myndi færa neytendum í raun þann rétt sem þeir eiga að lögum

Þegar (ég segi ekki "ef") Alþingi færir neytendum - vonandi strax í kjölfar kosninga - úrræði svo að þeir geti í raun náð þeim rétti sem þeir eiga að formi verður það einhver mesta réttarbót sem hér hefur orðið til handa neytendum.

 

Hópmálsókn myndi gera neytendum og öðrum kleift að höfða dómsmál sameiginlega, þess vegna (tug)þúsundum saman, sem ella hefði ekki verið höfðað - þ.e. um öll þessi smáu og meðalstóru réttarbrot sem eru öllum lögfræðingum ljós en ekki borgar sig - hvorki fyrir neytandann, lögmanninn né þjóðfélagið í heild - að sækja í einstökum málum. Meðan hópmálsókn er ekki fær borga lögbrot í garð neytenda sig og réttindi þeirra eru í sumum tilvikum orðin tóm þrátt fyrir ágæt úrræði önnur sem gerð eru skil í Leiðakerfi neytenda.

 

Um þetta hef ég nokkrum sinnum fjallað áður hér á neytendablogginu (neðst er elsta færslan, ársgömul, um hæsaréttardóminn sem staðfestir efnislegan rétt neytenda til skaðabóta vegna olíusamráðs - en í raun aðeins til handa þeim sem hafa haldið til haga kvittunum til sönnunar):

• Almennar og sértækar lausnir á vanda neytenda vegna íbúðarveðlána
• Sértækar ákvarðanir dómara eða almenn leiðrétting af hálfu stjórnvalda
• Ástæður þess að neytendur ná ekki rétti sínum gagnvart olíufélögunum eins og aðrir tjónþolar
• Lögin, skynsemin og úrræði neytenda
• Neytendur ekki lengur í vörn - heldur sókn
• Þar er þetta hægt
• Til hamingju (sumir, nei örfáir) neytendur
  
  

Fær skaðabætur vegna samráðs olíufélaga

Hagsmunir neytenda krefjast rannsóknar

Þegar fram eru komnar ásakanir um bein framlög til frambjóðenda persónulega frá samsteypu fyrirtækja á neytendamarkaði er málið komið á annað og alvarlegra stig en þegar fyrirtæki eða samsteypur styrkja flokka sem sumir munu a.m.k. hafa haft það verklag að kjörnir fulltrúar kæmu ekki nærri styrkbeiðnum eða móttöku styrkja!

 

Þegar svo er komið tel ég að hagsmunir neytenda krefjist þess að rannsókn fari fram.

 

Í fljótu bragði verður hvorki séð að allar þessar ásakanir falli undir markmið rannsóknar Rannsóknarnefndar Alþingis samkvæmt lögum um hana né lögreglu enda vart um að ræða ásakanir um refsivert athæfi. Annars konar rannsókn þarf þá að mínu mati að fara fram - ekki aðeins vegna hagsmuna neytenda heldur einnig vegna þeirra, sem bornir eru sökum um að hafa tekið við slíkum styrkjum, og þeirra lögaðila og stjórnenda, sem taldir eru hafa innt þá af hendi.

 

Öðru máli gegnir um eftirfarandi staðhæfingu í lok endursagnar fréttar mbl.is sem kann að falla undir rannsóknarsvið Rannsóknarnefndar Alþingis:

 

Stöð 2 sagðist einnig hafa heimildir fyrir því að margir stjórnmálamenn, jafnvel ráðherrar í ríkisstjórn Íslands, aðilar tengdir þeim og forsvarsmenn lífeyrissjóða, hafi fengið óeðlilega fyrirgreiðslu hjá gömlu viðskiptabönkunum fyrir bankahrunið í haust. Stöð 2 sagði að í sumum tilvikum hefði verið um að ræða tugmilljóna króna lán til þess að kaupa hlutabréf, meðal annars í bönkunum sjálfum, án þess að lögð væru fram nein veð.

Háir styrkir frá Baugi og FL

Rétt hjá Samfylkingunni að...

[e]f enginn [...] höfundur hefur nafngreint sig, ber útgefandi rits eða ritstjóri ábyrgðina, [...]

 

samkvæmt prentlögum.

 

Samkvæmt lögunum bera ritstjórar dagblaða t.a.m. ábyrgð á ómerktum áfengisauglýsingum eins og iðulega hefur verið fjallað um á vef talsmanns neytenda.

Samfylkingin svarar auglýsingu

Almennar og sértækar lausnir á vanda neytenda vegna íbúðarveðlána

Í Silfri Egils í dag vék Björn Þorri Viktorsson hrl. að því að í bígerð væri fjöldi málsókna neytenda gegn fjármálafyrirtækjum o.fl. vegna forsendubrests í kjölfar verðbólgukúfs og gengishruns. Málsókn er að mínu mati þrautalending ef vandi neytenda vegna íbúðarveðlána er ekki leystur með almennum hætti.

 

Á fundi á fimmtudagskvöld á vegum Hagsmunasamtaka heimilanna þar sem við Björn Þorri höfðum framsögu ásamt Hólmsteini Brekkan kynnti ég lauslega áform mín sem talsmaður neytenda um tillögugerð til stjórnvalda um almenna lausn á vanda heimilanna í anda ákalls til stjórnvalda sem ég og samtökin o.fl. stóðu að fyrir rúmum tveimur mánuðum. Hugmynd mín um nákvæma útfærslu hefur þó ekki verið birt opinberlega. Á fundinum gerði ég grein fyrir þeim  fjórum megin leiðum - almennum eða sértækum - sem færar eru að mínu mati og hafa verið í umræðu og undirbúningi eða til samþykktar á Alþingi undanfarnar vikur og jafnvel mánuði:

 

	Dómstólar	Löggjafi	Dómsúrskurður	Gerðardómur
Sértækar lausnir	Málsókn / málsvörn		Greiðsluaðlögun
Almennar lausnir	(Hópmálsókn; enn ófær)	Flöt leiðrétting		Almenn niðurfærsla

 

Væntanlega tillögu mína um hvernig rétt sé að standa að almennri niðurfærslu íbúðarveðlána - verðtryggðra sem gengistryggðra - mun ég fyrst kynna stjórnvöldum og stjórnmálaflokkum áður en hún verður birt opinberlega. Fimmti valkosturinn gæti verið að samþykkt yrðu afturvirk lög um eiginlega hópmálsókn sem myndi gera neytendum kleift - jafnvel (tug)þúsundum saman - að sækja rétt sinn í einu máli eða nokkrum fyrir almennum dómstólum.

Lagaleg ábyrgð gagnvart neytendum

Þetta var ágætt hjá Ásmundi - að biðja annars vegar "almenna starfsmenn" og hins vegar "íslenskt samfélag" afsökunar á mistökum sem bankinn gerði fyrir hrun. Ásmundur hefur hins vegar  væntanlega fengið lögfræðilega ráðgjöf áður þess efnis að tiltaka ekki sérstaklega þann hóp innan íslensks samfélags - neytendur - sem ber að óbreyttu mestan skell vegna mistaka sem bankar og stjórnvöld gerðu - bæði með aðgerðum og aðgerðarleysi; hvort tveggja getur nefnilega leitt til ábyrgðar að lögum - svo sem vegna reglna um skaðabótaábyrgð og lagasjónarmiða um forsendubrest.

 

Eins og fram kom í sameiginlegu ákalli talsmanns neytenda, Hagsmunasamtaka heimilanna og fleiri samtaka 11. febrúar sl. til stjórnvalda um almennar aðgerðir til lausnar efnahagsvanda heimilanna er að mínu mati þörf á almennum aðgerðum til lausnar - til viðbótar við

• þau sértæku áform til lausnar og
• þær almennu aðgerðir til frestunar

á vandanum sem ný ríkisstjórn hafði þá þegar kynnt og nú hafa orðið að lögum.

 

Í ákallinu sagði:

 

Til að koma í veg fyrir að fjöldi lántakenda lendi í þroti og jafnframt stuðla að því að fasteignamarkaður fari aftur af stað þarf að auki að beita almennum aðgerðum í eitt skipti. Til þarf að koma veruleg og almenn niðurfærsla höfuðstóla íbúðarveðlána vegna verulegs og óvænts gengishruns íslensku krónunnar og þarafleiðandi hækkunar gengistryggðra og verðtryggðra lána í kjölfar verðbólgu undanfarna 18 mánuði.

 

Eftir langan undirbúning tel ég mig hafa fundið málsmeðferðarleið sem er vert að gera formlega tillögu um til stjórnvalda að loknu samráði við formenn stjórnmálaflokkanna í næstu viku. 

 

Orðrétt sagði Ásmundur samkvæmt frétt RÚV:

 

Ég leyfi mér fyrir hönd stjórnenda Landsbankans að biðja almenna starfsmenn hans afsökunar á því umhverfi sem ykkur var búið og þeim mistökum sem gerð voru við stjórnvölinn. Ég vil jafnframt nota þetta tækifæri sem bankastjóri Landsbankans og biðja fyrir bankans hönd íslenskt samfélag afsökunar á hlutdeild bankans í þeim vanda sem þjóðin stendur frammi fyrir í dag.

 

Sem fyrrverandi framkvæmdarstjóri og lögmaður heildarsamtaka launafólks geri ég að sjálfsögðu ekki athugasemdir við að Ásmundur tiltaki einn hóp innan íslensks samfélags - þ.e. "almenna starfsmenn" bankans á umhverfi sem þeim var búið og mistökum sem gerð voru við stjórnvölinn og tek fram að ég á náinn ættingja sem er og var í hópi stjórnenda. Sem talsmaður neytenda skil ég hins vegar samkvæmt framangreindu að Ásmundur taki að yfirlögðu lögfræðilegu ráði ekki þá áhættu að tiltaka sérstaklega einnig þann hóp sem stærstan skellinn ber innan íslensks samfélags, þ.e. neytendur, og tek einnig fram að ég er í þeim hópi. Slík yfirlýsing gagnvart neytendum hefur hugsanlega verið talin geta falið í sér viðurkenningu á lagalegri ábyrgð bankans - sem ég tel líklegt að sé fyrir hendi eins og síðar verður rökstutt á opinberum vettvangi.

Baðst afsökunar á mistökum bankans